Phonologie et orthographe
1 Epellation de l’alphabet
2 Prononciation
2.1 Phonèmes
2.2 Cas particuliers
2.1 Cas divers
2.2 La consonne finale : le –n mobile (d’Eifeler n-Regel)
2.3 Remarques
3 Orthographe
3.1 Voyelles
3.1.1 voyelles pleines
3.1.2 voyelles infléchies
3.1.3 diphtongues
3.1.4 voyelles glissantes
3.1.5 digrammes
3.1.6 voyelles nasales
3.2 Consonnes
Phonologie et orthographe
1 L’alphabet : épellation
|
/ / |
“ “ |
A |
/a:/ |
a |
B |
/be:/ |
bee |
C |
/tse:/ |
tsee |
D |
/de:/ |
dee |
E |
/e:/ |
ee |
F |
/εf/ |
eff |
G |
/ge:/ |
gee |
H |
/ha:/, /ha∫/ |
ha = hasch |
I |
/I/ |
I |
J |
/jÉt/ |
jott |
K |
/ka:/ |
ka |
L |
/εl/ |
ell |
M |
/εm |
emm |
N |
/εn/ |
enn |
O |
/o:/ |
oo |
P |
/pe:/ |
pee |
Q |
/ku:/ |
ku |
R |
/εr/ |
är |
S |
/εs/ |
ess |
T |
/te:/ |
tee |
U |
/u:/ |
uu |
V |
/fau/ |
fau |
W |
/ve:/ |
wee |
X |
/iks/ |
iks |
Y |
/igrεk/ /ypsilÉn/ (/ips-/) |
|
Z |
/tsεt/ |
tsett |
2 Prononciation
2.1 Les phonèmes
/ / |
L |
F |
D |
ENG |
voyelles
a: |
anescht |
courage |
Kater, Nase |
after, calm |
α |
Hatt kacht mat Salz. |
patte |
Mann, satt |
|
ã |
garantéieren Chamber |
en entrant, Jean |
Chanson |
|
e |
Méck |
thé, dé, été |
Theater |
men |
e: |
Steen |
musée, ondée |
Leben |
|
ε |
läpp, Steng |
flemme, après |
Rettich, Hände |
terror |
ε: |
blären, Bromä |
mère, cortège |
Käse |
|
∂e : |
gëeegent, gëeetert |
|
|
|
e :∂ |
Employéeën, leeën, seeën |
|
|
|
∂ ε |
agëengt, anzëengen |
|
|
|
ẽ |
Terrain, Timber |
matin, prince |
Timbre |
|
∂ |
lëtzebuergesch |
le |
Gabe |
arrival |
∂: |
Ingenieur |
œuvre, fleur |
|
|
i |
ginn, kniwwelen |
|
|
|
i: |
ni, viischt |
dire |
Liebe |
see |
o |
Joffer |
|
Krokodil |
shop |
o: |
blo, molen |
autre |
Mohr |
|
É |
Grott |
donner |
Horn |
box |
õ |
Camion, Combel montéieren |
son, montre |
Chanson |
|
ø |
Feuter, blöd, nervös |
feu, peu |
hören |
|
u |
Pull, kucken |
goût |
Mutter |
look |
u: |
Bud, du, Duuscht |
tour |
Spur |
too, shoe |
y |
Culot, Jupe |
sur, jupe |
Mücke |
|
y: |
Bühn, Schüler |
dure |
Güte |
|
w |
quokeleg |
|
|
way |
aj |
Freideg, eidel, Mais |
fayot |
Eisen, Hain |
night |
Éj |
moien, moies |
|
Häuser, heute, ahoi |
choice |
au |
Mauer |
|
blau |
about |
εj |
Präis, Wäin |
merveille |
|
|
ei |
schéin, Kléi, Léift |
|
|
late |
ou |
Kou, wou, zwou |
|
|
floating, nose |
i∂ |
Blieder, diebelen |
|
hier |
near, here |
u∂ |
Kueder, Juegd |
|
Kur |
sure |
consonnes
∫ |
Mësch, Spill |
charme |
schön, Stall |
fish |
3 |
jauwen, Knujel
|
journal ; Jhemp, Jhosi (anc.) > Jemp, Josi |
Etage |
television |
ç |
ech, héich |
|
ich, tüchtig |
|
j |
deeglech, jo |
mouillé |
ja |
yes |
x |
och, Zuch |
|
Bach, noch |
loch |
ŋ |
Frang, sangen, eng |
planning |
Ding |
thing |
z |
Suen, rosen |
rose, désirer |
Rose, Seide |
zero, rose |
s |
Rous, wäiss |
sa, nièce |
Ross |
see |
v |
Wee, Niwwel, Vas |
vin, cave |
Welt, Villa |
very, over |
b |
Ball, labber |
balle, sable |
Bali, lieben |
ball, lobby |
d |
Dabo, zidderen |
dragon |
doch |
dear |
f |
fënnef, vill |
fanion |
Feld |
gift |
g |
Gaart, gouereg |
garçon |
Garten |
grey, hungry |
h |
Huewer, Krankheet |
|
heute |
honey |
k |
Krou, klaken |
clic |
Kind, locker |
cold, back |
1 |
lëschteg, Vullen |
libellule |
leben |
life |
m |
Mëllech, fëmmen |
mère |
Mann |
milk |
n |
Nues, fannen |
non |
Nase |
find |
p |
plouen, rappen |
partir |
Poppe |
play |
r |
Reedel, briechen |
régler, Abricot |
Riese, bar |
room |
t |
Trëndel, Jatte |
table |
Tag |
table |
/R/ |
(vélaire) Jugend, Vugel, Lager |
|
|
|
2.2 Cas particuliers
2.2.1
CH |
se prononce comme en allemand: (1) ich-Laut : Becher, Bicher (2) ach-Laut : Kach, Buch, och
|
SCH |
se prononce comme le CH français, ainsi que S devant P ou T. Schong
|
JH (anc.) |
ancienne combinaison; se prononce comme le J français. Superjhemp (« Super Jean-Pierre », personnage de BD)
|
NG |
se prononce comme en français dans « camping ».
|
H |
est toujours aspirée comme en allemand, elle n’est jamais muette.
|
Z |
se prononce « TS ».
|
K |
redoublée, s’écrit « CK ».
|
SP |
se prononce /∫p-/ ex.: Sport
|
ST |
se prononce /∫t-/ ex.: Stull
|
2.2.2 LA CONSONNE -N EN FINALE : le –n mobile (d’Eifeler n-Regel)
-n > -n + . , ; ou () « »
|
Ech schaffen. Du ass schéin, mä et ass deier. Mir koumen (wéi ëmmer) ze spéit. Do kanns de nëmmen “mon oeil” soen.
|
|
-n > -n + d- h- n- t- z- + V- (a, e, i, o, u, y; ä, ö, ü ; diphtongues) |
ech sinn do. Ech heeschen Edouard/ Herz / Tom / Zigrang. Ech sinn Dokter / Usträicher / Techniker / Informatiker. Ech si vun Esch / Helsinki / Namur. Hien ass / En ass … Den dommen Dittchen dréit den dëcken Dëmmi duerch dat dreckecht Duerf..
Den Heng ass krank. Den Zuch ass fir den Toni an den Norbert |
Je suis là.
Le stupide Dittchen (Théodore) porte le gros Dominique à travers le village sale. Henri est malade. Le train est pour Antoine et Norbert.
|
-n : fin des noms propres
|
Den Här Neyen kënnt. Zu Lëntgen ginn Uergele gebaut. Um Geesseknäppchen sti vill Schoulen. A Spuenien brennen d’Bëscher.
|
|
-n + dentale (/d3, t∫, ts, …/) |
den Django den tschescheche President den Cäsar, en CD Gromperen zerwéieren /ts-/
|
|
-n maintenu en raison du système lexical: 1) –nn transcrivant un ‘Schwénglaut’ (vibrante nasale demi-longue) :
2) –n(n), résidu d’un groupe consonantique réduit:
3) le ‘n’ distinctif d’un mot d’une syllabe:
4) –n final accentué d’éléments transférés d’autres langues:
|
dënn (mince) ; Bunn (piste, rail), Mann (homme), Sënn (sens), … : rMir waren op d’Keelebunn gaangen.
de Won; rond (rond), verschwonn (disparu), Schan (honte), Hänn (mains), Stonn, Enn
Kan (Kanne), Pan (Pfanne), Tréin (larme), Kroun (couronne, cf Krounprënz) (– Krou: cruche), Boun (haricot) (– Bou (arc)), Toun (son), Spoun (copeau), Loun (récompense, salaire) : Si ware mam Krounprënz a mat ronn honnert Mann komm.
Roman, Clown, Meloun, Kanoun, Kaitän, Léierin -n de –ioun
|
|
(n) + si (se), sech, säin (seng), sou ;
|
Muer komme(n) seng Kanner. Ech si(nn) sou midd.
|
|
-n FACULTATIF:
-nn : dans wann s de /du
PAS DE -n :
-n > – + en général |
ech si midd ( je suis fatigué ) Ech heesche Bill/Marie/Pol Ech si Schouster/Metzler/ Gendarm/Polizist. Ech si vu Luzern/Freiburg/ Rio . Ech schaffe beim Pol. Hie schafft. E wunnt zu … Droge maache futti. Ech siche meng Popp. Hie sicht eppes. de Papp Ech sange schéin.
|
Les drogues (vous) ruinent.
|
ni de –nn : avec les Vinf /I, u/ + nn: hunn, sinn, ginn, gesinn, … :
|
Ech, si, mir ginn an d’Bett; > Ech, si, mir gi schlofen. ni avec ‚geschwënn, ech kann, …
|
|
à l’intérieur d’une phrase :
|
Mir schaffe gär am Gaart. Mir si gutt zu Palma ukomm. Mir hunn de ganze Moie geschafft. D’Haus ass schéi ginn.
|
|
2.3 Remarques
Europa /ø-/ Euro /Éj/ mais RTL 31/05/2006 : Euro / ø-/
|
de Praïs > -sser (RTL 20/10/2005 – +- 18.00 : /-z-/ au lieu de /s-/)
|
Jiddereen /j-/ au lieu de /3-/ (comme dans le français ‘Jean’) (RTL 24/09/2009 – 18.09)
|
3 Orthographe
3.1 VOYELLES
3.1.1 voyelles pleines
a |
/a/ |
Palais |
|
|
/a:/ |
glat |
|
e |
/e/ |
Theater; Bréck (très court) |
|
|
/e:/ |
Freed |
|
|
/ε/ |
rennen |
|
|
/∂/ |
liesen |
|
i |
/i/ |
Gitt! |
|
|
/i:/ |
siwen |
|
o |
/É/ |
Sonn |
|
|
/É:/ |
so |
|
|
/o:/ |
droleg |
|
u |
/u/ |
Hutt |
|
|
/u:/ |
tut |
|
3.1.2 voyelles infléchies
ä |
/ε/ |
Kätt |
|
|
/ε:/ |
Här |
|
ö < D |
/ø/ |
Föhn |
|
ü < D |
/y/ |
gedüngt |
|
|
/y:/ |
Bühn |
|
y |
/i/ |
Ägypten |
|
|
/i:/ |
Yves |
|
3.1.2.1. La voyelle est courte devant plusieurs consonnes (cfr infra remarque. 1)
-a- |
En ass nach schappeg, en huet sech nët gutt erkrabbelt. En hat eng am Batz vum Schnaps. Dat as eng abgaschteg Band. |
-ä- |
Ons Männer huelen nach e Pättchen. De Buurgermeeschter hänkt sech d’ Schärp em. |
-e- |
voir infra 3. |
-i- |
En ass emmer um Dill fir a Lidd ze sangen. De Misch konnt kee Wuert mei pipsen. |
-o- |
Eng ronn Bomm aus Goss. Huel den Hond mat fort. Dem Koschter séng Jongen. |
-u- |
Bréng den Hummer an den Huwwel. D’Wurschtmaschin as futsch. Den Zuch as husch. |
Remarque 1 :
Au début d’un certain nombre de mots d’une syllabe,on trouve aussi parfois une consonne après une voyelle brève.
ex : am, an (dans), an (et), bis, dës, din, dit, drëm, drop, drun, ëm (autour), em (lui), en (eux), him, hin; mam, mat, net / nit, ob, op (sur), sief, um, un, vum, vun, zum…
Remarque 2 :
La voyelle reste courte devant un G et S sonore.
ex : Digel, ligen, Vigel, Vugel, Kugel, ondugen, gezugen, bëselen, rëselen, Dusel, Musel, Fusel.
3.1.2.2. La voyelle est longue devant UNE consonne; devant plusieurs consonnes un son long sera représenté par la voyelle doublée (le ch = 2 consonnes).
-a- |
Kaf keng Kaz am Sak. Et wor em Baang am schwaarze Bësch. En huet haart gelaacht, wel ech bal an d’Lach getrollt war. Den dawe Jang.
|
-ä- |
Et as keen Här, ‘t as en domme Kärel. Hie fäert d’Päerd.
|
-e- |
Voir infra 3.
|
-i- |
Géi virun d’Dir. Et huet e Gesiicht wei eng Piisch a Lëpse wei Kiischten.
|
-o- |
E wor rosen an e sot, en hätt em et gutt geblosen. Déi Bootsch war mir grad mooss.
|
-u- |
En hat de ganze Mure getut. Drénk pur Wasser vum Bur. An der Uurcht wor en ze huuschteg fir d’Luucht unzefanken.
|
3.1.2.3. Les sons – e – suivent les règles suivantes:
- a) Le son – e – court et ouvert est exprimé par e /ε/
ex: Du léigs besser am Bett. Do hues de en frech Laus am Pelz.
Le son provenant. d’un « Umlaut » de a est exprimé par ä.
ex: Fra – Frächen
Kach – Käch – Kächen
Sak – Säck
falen – hie fällt
- b) Le son -e- long et fermé sera exprimé par e, ou éventuellement par ee dans les mots d’une syllabe, cela afin d’éviter des confusions ou une mauvaise lisibilité. /e/
ex : Du Ekel !
Du Efalt !
En ass ëmol nët eemol bei mech kom.
Stouss dech nët mam Been un dee Steen.
Neen, ech kenne keen esou.
Deen as et geweischt.
- c) Le –e- arrondi accentué sera exprimé par ë +-/∂/
ex : En as nëmmen den Drëtten ginn, net wuor?
Ech hu mer gëscht e Brëll kaaft.
Pour les mots d’une syllabe, non accentués, ce tréma sera souvent omis pour une raison de facilité: em, en, der, mer.
Même chose pour les préfixes be, ge, ver, zer :
ex : bedréien, gelungen, verlaangeren, zerschloen.
Sauf si plusieurs voyelles se succèdent. Dans ce cas, le tréma sera réintroduit afin de pouvoir lire le mot facilement.
ex : En ass gëeelzt
Ech hu mech gëirrt, si hun hie gëéirt.
Idem pour les syllabes finales : kommen, soen,
mais Leën (ardoises), verleën, Leër.
Le son o-Umlaut est également exprimé par ë :
ex : Tromm – Trëmmchen
kommen – du kënns
Loft – lëfteg – Lëftchen
Seuls les mots clairement empruntés de l’allemand conservent le ö .
ex : blöd, Pöbel, vermöbelen.
- d) Le son –e- court et fermé devant ch, ck, ng, nk, chs (x) sera exprimé par é /e/
ex : drécken, bécken, Léngent, méng, déng, wénken, bécksen.
Bréng éng déck wëllen Decke dir deen Décken.
De Méchel wenkt Rauten.
D’Anni stréckt (tricoter) amplaz ze strecken (repasser).
Pour une raison de facilité, cet accent est omis:
- dans les pronoms personnels : ech, mech, dech, sech ;
- dans les syllabes non accentuées : -echt, -ek, -ech.
ex : Aarbecht, Sëffecht, Musek, Éislek, gräisslech.
3.1.3 diphtongues
avec: /-j/, /-u/
ai |
/aj/ |
Gebai Haiser
|
ei |
/aj/ |
Déi al Scheiere fänke liicht Feier. Firwat sech mat esou Leit geheien, et leit (souffrir) zevill drënner. bei hei
|
äi |
/εj/ |
Gëf äis wäisse Wäin. Zäit räich
|
éi |
/ej/ |
E krut d’Kéier nët séier genuch am Schnéi, wéi? Déi Kéi sin ewéi rosen. déi Béier Schnéi |
oi |
/Éj/ |
Moien, moies
|
au |
/au/
|
Do schléisst dee Bauz der jo nët déi Haudauf baufdeg vun der Mauer. Soll ech der eng jhauwen, du Lausbouf! Bauer Haus Cette diphtongue peut se changer en ai ou äi : ex : Haus – Haiser, Maus – Maiserchen, Baus – Bäizi, Schlauch – Schläich |
ou |
/ou/ |
En huet em eng Flou an d’Ouer gesat. Looss d’Kou roueg. Kou, zwou
|
3.1.4 voyelles glissantes
ae |
/a:∂/ |
Aen
|
äe |
/ε:∂/ |
Päerd
|
ie |
/i:∂/ |
Ech iesse keng Liewer. Et sief dann. Wien as hien? liesen
|
eeë |
/∂/ |
Eeër, Jeeër
|
oe |
/o:∂/ |
Joer
|
ue |
/u:∂/ |
Ech hat no der Fuesent e schwéiere Kueder. Hues de déi Kueben do uewe gesinn? fueren Buedem
|
∂e : |
|
gëeegent, gëeetert
|
e :∂ |
|
Employéeën, leeën, seeën
|
∂ ε |
|
agëengt, anzëengen
|
3.1.5 digrammes
oi < F |
/wa/ |
Coiffer, Trottoir, Besoin |
ou < F |
/u/ |
Coup, Clou |
3.1.6 voyelles nasales
an, … < F |
/ã/ |
Chamber, Member |
in < F |
/ẽ/ |
Invité |
on < F |
/õ/ |
Annonce |
un < F |
|
Verdun |
3.2 CONSONNES
b |
/b/ |
Ball, Gebiet |
|
/p/ |
Mikrob, Kueb |
c |
/ts/ + é, e, i, y |
CD, Cecile, Cyclissem |
|
/k/ < F |
Capellen, Coup, Bic, Fric |
|
/s/ < F |
Facilitéit, Docilitéit |
cc |
/ks/ < F |
Accent |
ch |
/ç/ |
ech, héich, Becher, Bicher, räich, du méchs |
|
/X/ |
och, Zuch, Baach, Bauch, louch |
|
/k/ < GR |
Charakter, Chrëschtdag |
chs |
/ks/ |
Dachs, Béchs |
ck |
/k/ |
Decken, Bäcker |
cks |
/ks/ |
dacks |
ct |
/ks/ < F |
Action |
d |
/d/ |
Dabo, zidderen, dräi, Brieder |
|
/t/ |
Rad, Stadhaus |
|
d’ = /t/
|
d’Belsch, d’Schwäiz, de Venezuela, d’Tiirkei, … |
dsch |
/d3/ |
Dchungel, Krëttdjëft |
f |
/f/ |
Fall, fënnef, vill |
g |
/g/ |
goen, begéinen |
|
a, u + /-r-/ (vélaire) |
Vugel, Lager |
|
a +/X/ ## |
Schlag |
|
-i, l, r #+ /3/- |
Ligen, Bierger |
|
/3/ < F |
Gilet, Gendarmerie |
|
r, e, ee + /ç/ # |
Deeg, roueg, Bierg, deeglech |
|
/∫/ < F |
Etage, Plage |
h |
/h/ |
Huewer, Krankheet, Haus, behaapten |
j |
/j/ |
Jeeër, Joermaart, jo |
|
/3/ < F |
Journal, Jeton |
(jh) |
/3/ |
Jhemp, Jhosi |
k |
/k/ |
Krou, klaken, Kuch, Kabes |
kt |
/ks/ |
Lektioun, Friktioun |
1 |
/l/ |
lëschteg, Vullen, Luucht |
m |
/m/ |
Mëllech, fëmmen, Mamm, Tram |
|
voyelle nasalisée + /-/ |
Parfum |
n |
/n/ |
Nues, fannen |
|
voyelle nasalisée + /-/ |
Refrain |
ng |
/ŋ/ |
Frang, sangen, eng |
nk |
/ŋk/ |
Bänk, krank, jonk |
p |
/p/ |
plouen, rappen, Pompel, Stopp |
q |
/kÉ/ |
Qualitéit, quasi, Quell, Quadrat |
r |
/R/ (r vélaire) |
Rou, Reedel, briechen |
|
/X/ + consonnes sourdes |
Sport, perfekt |
|
/ă inversé/ : dans eeë, ie, oe, ue, äe & à la fin des mots en -er |
Leeër, Bierg, Bäcer, Meeschter |
s |
/z/ |
Sonn, gesond |
|
/s/ + ## ou -ss |
Waasser, Rees, Rous, wäiss |
sch |
/∫/ |
Mësch, Spill, Schëp, näischt |
schw |
/∫w/ |
schwaarz, Schwëster |
sp |
/∫p/ |
Spass, Spill |
st |
/∫t/ |
Stull; Staat |
t |
/t/ |
Trëndel, Jatte, Tuerm, Tut |
tsch |
/t∫/ |
ciao, Knätschgummi |
v |
/v/ |
Vas, Vegetarier |
|
/f/ < D; fin des mots |
Véi, Polver ; brav |
w |
/v/ |
Wee, Niwwel, Woch, Wäin |
|
/f/ + ## |
Léiw, Méiw |
x |
/ks/ |
Hex, Aaxt |
z |
/ts/ |
Zirkus, Witz |